 |
| Kadim Tekke Çeşmesi, Cerrahpaşa |
Aslında çeşmeleri güzergahlar üzerinde denk geldikçe bu sayfalarda işliyoruz ve işlemeyi sürdüreceğiz. Ancak sayılarının çokluğu ve dağınıklığından ötürü genellikle yolumuz üzerinde olmasından ziyade yakınlarından geçeceğiz. Çeşmelerin konumu ve fotoğraflarını temin ettikçe uzun zamandır Google Earth ve Maps üzerinde işaretliyordum. Elbette kitabe okumasını beceremediğimden ötürü isimlerini kaynaklardan bulmaya çalışıyorum. Çok çok azı üzerinde çeşmeyi tanımlayan günümüzden bir iz vardır. Malum olduğu üzere pek çok çeşme aynı zamanda kitabesiz ve isimsizdir: Sokak çeşmesi olarak tanımlıyorum. Adını tespit edemediklerime şimdilik (?) koyup geçiyorum.
Belediye 1308 çeşmeyi sitesinde konumsal olarak işaretlemişken İstanbul Kültür Envanteri çalışmasında 542 kayıt görünüyor. Belediyenin çalışmasında çift kayıtlara da rastladığımdan kesin sayı olmamakla birlikte her durumda 1000 üzerinde olduğunu söylemek mümkün.
Çeşmelerle alakalı yayınlanmış kitap ve makale düzeyinde pek çok çalışma var.
1943 yılında İbrahim Hilmi Tanışık'ın bence devrin olanakları da düşünüldüğünde dev eser niteliğindeki çalışması. Ve öyle bizler gibi git fotoğrafını çek, elektronik haritalarda zırt diye konumunu işaretle, ulaşım için varsa araban yoksa otobüsle kolayca ulaş, şeklinde değil; yanındaki torbasında tebeşir tozu taşır, okunamayan kitabeyi bu tozla sıvayarak okur, ebced hesabıyla inşa tarihini tespit eder, yanında taşıdığı katlanır merdiveni kullanırmış yükseğe ulaşmak için. Çeşmeleri bir doktor misali incelemiş, büyük emekler sarf etmiş. (Bu bilgiyi Facebook'a yüklediğim eski bir fotoğrafın altına yazdığı ve aynı zamanda Tanışık'ın torunu olan sayın Akın Kurtoğlu'nun yorumundan aldım) Bugün Tanışık'ın kaydettiği hayli sayıdaki çeşme maalesef günümüze ulaşamadı.
Henüz göz atma şansım olmayan Affan Egemen'in 1993 yılında, 1164 çeşme ve sebili kaydettiği çalışması.
İSKİ tarafından yayınlanan çeşitli kitaplar, ilçe belediyelerinin kendi bölgelerindeki çeşmelerle ilgili yayınları. Bu işin üzerine bir yanıyla da olsa eğilmiş uzmanlar. İşin aslı bu konularda azımsanamayacak ölçüde çalışma var.
 |
| III. Murat Çeşmesi, Kasımpaşa |
Su ile alakalı olarak öncesinde sukemerlerini ve suterazilerini işlemiştik. Su sisteminin en ucunda yer alan çeşmeler ve önceden işlediğim su kemerleri ve terazileri dışındaki diğer bileşenleri ise bentler, maksemler, çökertme havuzları, havuzlar ve maslaklardır. Roma döneminde olup Osmanlı su yollarında tercih edilmeyen sarnıçlar ve kanallar su sistemlerine eklenebilir.
Çeşmeleri bazen bir duvar dibinde, bazen bir meydanda, bazen bir köşede, bazen bir sebil ya da sebille birlikte, bazen bir selsebil, bazen bir namazgâh ile birlikte, bazen sütun şeklinde, bazense bir saray yahut konağın içerisinde oda çeşmesi olarak görürüz. 15. yüzyıldan günümüze kadar binlerce çeşme yapılmış ve günümüze de ulaşmış. Zaman içindeki gelişmelerden, su temizliğindeki sorunlardan, her evde ve ortamda su bulunabilir hale geldiğinden ötürü de günümüzde çeşmelerden su temin etme gereği ortadan kalkmıştır. Yine de sıcak bir yaz gününde geçerken insanın en azından elini yüzünü yıkayabileceği şekilde suyu aksa fena olmaz. Lâkin çeşmelerin musluklarını çalan güruhlardan ötürü buna da pek imkân olmuyor.
 |
| Kaptan Hüseyin Paşa Çeşmesi, Kasımpaşa |
Son dönemlerde belediyeler tarafından çeşmeler onarılıyor ve restore ediliyor. Açıkcası anıtsal nitelikte, sanat tarihi açısından kıymetli çeşmeler dışında olanları restorasyon sonrasından gördüğümde keşke dokunmasalar diyorum. Kısmi bir koruma altına alınarak insanın tahribatından korunması, doğanın tahribatına bırakılması iyi olurdu gibi geliyor bana.Sonuçta günümüzde işlevi kalmamış, bundan sonra da bir işlevi olmayacak, sanat tarihi açısından da önemsiz pek çoğu.
Kimi çeşmeler ise sokaklara adını vermiştir. Belediyenin
veritabanında "filanca çeşmesi" ile isimlendirilen 89 sokak bulunuyor.
Bazısı "çıkmazı" ile birlikte çift olsa da 80 diyelim. Yani kabaca 80
sokak adını üzerinde, köşesinde bulunan çeşmeden almıştır. Elbette bu
çeşmelerin pek çoğu günümüze sadece adını bırakmıştır.
 |
Silahtar Mehmet Ağa Çeşmesi, 1930'lar
|
Özellikle Fatih ilçesi olmak üzere, Eyüp, Üsküdar, Beyoğlu zamanın nüfus olarak yüksek yoğunluklu yerleşim bölgesi olmasından ötürü çeşme sayısı olarak da yüksektir. Beşiktaş, Sarıyer, Kadıköy derken hemen her ilçede sayısı az bile olsa sokak çeşmelerine rastlıyoruz. Hatta bir gün Mahmutbey'de bir mahalle içinden arabayla geçerken bile çeşme görmüştüm. Resmi kayıtlarda göremedim, şimdi gitsem kendim de bulamam muhtemelen. Çeşmelerin kimisi sultanlar, kimisi valide sultanlar, kimisi sadrazamlar ve devletin ileri gelenleri, kimisi de halk içinden birileri tarafından yaptırılmış bu çeşmeler susuz İstanbul'a derman olmuşlar.
 |
| Sinan Paşa Çeşmesi, Maçka |
Bir envanter çalışması niyetinde değilim. Beni aşar. Ben daha çok çeşmelerdeki değişimi görmek adına fotoğraflarını çekiyorum ve belirliyorum. Birkaç sene içerisinde bile daha da harap olan, restorasyon adına mahvedilen çeşmelere şahit oldum ki onlarca, yüzlerce yılda neler olmuş düşünün.
Haritada 500'ün üzerinde işaretleme yapılmıştır. Elimde fotoğrafı olmadığı, kesin yerinden emin olamadığım için işaretlemediklerim; zaman zaman görüp geçtiğim ve unuttuklarım, henüz fırsat bulamadığım için işaretlemediklerim var. Bunu da zaman içinde tamamlarım umarım. Teknik imkanlar yüksek sayıdaki işaretlemelerde sıkıntı doğuruyor. Aşağıdaki haritada konum ve isimleri tespit edilen çeşmeler yer alıyor. Sıralama karışıktır. Büyük ve ayrı sayfada görmek için haritanın altındaki linke tıklayınız. Fotoğraflı olanları koyu renkli olarak belirtmeye çalıştım. Sebiller ise mavi noktalı işaretlendi.
İstanbul'un Çeşmeleri / Fountains in Istanbul
Değişik çeşme tiplerinden bazı örnekler:
 |
| Hafız Ahmet Paşa Çeşmesi, Beyoğlu |
 |
| Emin Çeşmesi, Kulaksız |
 |
| Mihrişah Kadın Çeşmesi, Tophane |
 |
| Hacı Beşir Ağa Çeşmesi,Sünbül Efendi Camii Avlusu |
 |
| Yakup Kethüda Çeşmesi - Çınarlı Çeşme, Sulukule |
 |
| İvaz Efendi Çeşmesi, Edirnekapı |
 |
| Kemankeş Mustafa Paşa Çeşmesi, Karaköy |
 |
| Kırımi Çeşmesi, Otakçılar |
 |
| Hazinedar Usta Çeşmesi, Cerrahpaşa |
 |
| Hafız Ahmet Ağa Meydan Çeşmesi, Unkanapanı |
 |
| Kazlı Çeşme |
 |
| Sefer Ağa Çeşmesi,Süleymaniye |
 |
| Tophane Çeşmesi |
 |
| III. Ahmet Çeşmesi |
 |
| Cezayirli Gazi Hasan Paşa Çeşmesi, Kasımpaşa |
 |
| I. Mahmut Çeşmesi, Babıali |
 |
| Hamidiye Çeşmesi, Yıldız |
 |
| Lütfi Bey Çeşmesi, Bebek |
 |
| Kaptan Hüseyin Paşa Çeşmesi, Kasımpaşa |
 |
| Cududil Sultan Çeşmesi, Şişhane |
 |
| Hamidiye Sütunlu Çeşmesi, Kasımpaşa |
 |
| Hacı Hasan Efendi Çeşmesi, Akbıyık |
 |
| Safiye Sultan Çeşmesi,Aksaray |
Çeşmelerin son birkaç sene içerisinde çektiğim fotoğraflarına internete yüklediğim sitelerden çağırmak suretiyle harita üzerinden ulaşabileceğiniz gibi, toplu olarak (300'den fazla farklı çeşme) çeşmelere ve sebillere oluşturduğum albümlerden de ulaşabilirsiniz.
Çeşmelerin temin edilen eski fotoğrafları:
 |
| Kadınlar Çeşmesi, Piyalepaşa |
 |
| Kadınlar Çeşmesi |
 |
| Kaptan-i Derya Haci Hüseyin Pasa Çesmesi, Kasımpaşa |
 |
| Şeyh Mustafa Devati Camii Çeşmesi |
 |
| Horhor Çeşmesi, Üsküdar |
 |
| III. Ahmet Çeşmesi, 1925 |
 |
| Üsküdar Meydan Çeşmesi |
 |
| Hamidiye Sebili, Bahçekapı |
 |
| Hatice Turhan Valide Sultan Sebili, Eminönü |
|
 |
| Tophane Meydan Çeşmesi, 1855 Yılı |
 |
III. Ahmet Çeşmesi
|
 |
| Damat İbrahim Paşa Sebili |
 |
| Saliha Sultan Çeşmesi |
 |
| Hekimoğlu Ali Paşa Çeşmesi, Kabataş 1950-55 |
 |
| Hacı Eyüpzade Çeşmesi, Zeyrek |
 |
| Çınaraltı, Emirgan |
 |
| Akbıyık Çeşmesi ve Hekimoğlu Ali Paşa Valide Çeşmesi (1900-15) |
 |
| Emine Sultan Çeşmesi, Mevlanakapı |
 |
| 1957 yılında Maçka'ya taşınan II. Abdülhamit Çeşmesi eski yeri Nusretiye Camii önünde |
 |
| Saliha Sultan Sebili, Azapkapı |
 |
| Ayasofya Üçyüzlü Çeşmesi |
 |
| Sefer Ağa Çeşmesi, Süleymaniye |
 |
| Mehmet Emin Ağa Sebili, Dolmabahçe |
 |
| Safiye Sultan Çeşmesi |
 |
| Silahtar Mustafa Ağa Çeşmesi, İhsaniye Üsküdar |
 |
| Attar Halil Çeşmesi |
 |
| Attar Halil Çeşmesi |
 |
| Sultan I. Mahmut Çeşmesi, Kıztaşı (Günümüze gelemedi) |
 |
| ? |
 |
| Bereketzade Çeşmesi |
 |
| Etyemez Çeşmesi |
 |
| Kırk Çeşmeler, 1935 |
 |
| Şeyhülislam Arif Hikmet Bey Sebili ve Çeşmesi |
 |
| Silahtar Mehmet Ağa Çeşmesi, Fındıklı |
 |
| Hafız Ahmet Ağa Meydan Çeşmesi, Unkanapanı |
Farklı örnekler için: http://eski.istanbulium.net/tagged/çeşme
anahtar kelimeler: istanbul çeşmeleri, istanbul sebilleri, çeşme ve sebiller, tarihi osmanlı çeşmeleri, tarihi istanbul çeşmeleriEtiketler: Toplu Eserler
